آشنایی با معجم های قرآنی

گذشت زمان افزایش تجربیات محققان و پژوهش گران، وسعت دامنه تحقیق و تلاش، لزوم بررسی های گوناگون، و فرصت های اندک، برخی از هوشمندان آگاه به زمان را بر آن داشت تا شیوه ها و راه های دیگری نیز برای دستیابی به حقایق متون عرضه کنند و در این راستا و در جهت رسیدن به این هدف والا، کتاب های کلیدی، و فهرست هائی نگاشته شد که بدان ها نام (معجم) یا (فرهنگ) می شود نهاد. این کارها بیشتر بر اساس (واژه ها) و تکیه بر مصدر هر واژه ای پی نهاده شده است. و از این طریق، رسیدن به اخبار و آثار یک موضوع را بگونه ای شگفت سهل و آسان نموده است.

کسانی که در اندیشه دستیابی به عمق فرهنگ اسلامی هستند، و در سر شوق سیر و سیاحت و تدبر در معارف بلند آیات قرآنی و گلستان های پربار نبوی و علوی را دارند، می دانند که خود، گاهی برای دست یافتن به متن یک آیه یا روایت، ساعتها وقت صرف می کردند، و باز هم به مقصود نمی رسیدند محققان در زمینه قرآن کارهای ارجمندی را سامان بخشیده اند. اینک به بعضی از کارهای انجام شده پیرامون قرآن اشاره می گردد.

1.المرشد الی آیات القرآن الکریم (محمد فارس برکات)

فرهنگی است واژه ای براساس لغات قرآن کریم، که از راه مصدر هر لغتی به آیه مورد نظر می توان رسید. این کتاب در دو جلد ضخیم ودر1245/ صفحه در دمشق منتشر شده است این کتاب در فراگیری تمامی آیات قرآن دقیق و در عرضه تمامی واژه ها اثری ارجمند است.

2.المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم (محمد فواد عبدالباقی )

کتابی است بسیار مشهور، و اثری است فنی و جالب و سودمند. برای دست یافتن به آیات قرآن آثاری با عنوان (کشف الایات) پیشتر از این کتاب تدوین شده بود.

3.معجم الفاظ القرآن الکریم:

لغت نامه ای است برای قرآن از گروهی از محققان و مفسران مصری ولی عملا اثر بسیار ارزشمندی است مولفان ابتداء کلمه را آورده اند، و آنگاه شکل های گوناگون استعمال شده آن را ذکر می کنند، سپس لغت را معنا می کنند و آنگاه، یکایک موارد استعمال آن در قرآن و نیز تعداد استعمال شده آنرا به تفصیل آورده و توضیحات لازم را بیان می کنند. این کتاب در دو جلد در بیروت چاپ شد و اخیرا در ایران افست شده است.

4.فهارس القرآن: (دکتر محمود رامیار.)

الف. فهرست الفاظ: این فهرست که بکوشش و تلاش مرحوم دکتر رامیار سامان یافته است. بر اساس هیئت کلمه است. یعنی کسی که می خواهد (تتقون) را در قرآن بیابد لازم نیست، در حرف (و او) و در ماده (وقی) بجوید، بلکه در حرف (ت) خواهد یافت. و در ترتیب کلمات، حرف اول و دوم و سوم رعایت شده است بنابراین، (احس) مقدم بر (احصی) است و... این فهرست برای کسانی که آشنائی کامل با ادبیات عرب ندارند، اثری کار آمد و بسیار مفید است.

ب. فهرست مطالب: مرحوم رامیار، فهرست مطالبی نیز ترتیب داده اند در 33 فصل که دارای بیش از 1500/ موضوع مختلف است. وی در مقدمه خود بر این نوشتار در صفحه 163 چنین می گوید: فهرست های موضوعی دیگری نیز از قرآن کریم منتشر شده که هریک بجای خود واجد ارزش خاص ، ولی در عین حال فاقد جامعیت و کمال لازم بود. بدین جهت سعی شد تا حد مقدور فهرست کاملی هم از مطالب قرآن تهیه و ضمیمه فهرست الفاظ شود، در این فهرست از کار گذشتگان و حتی متاخران با مراجعه به تفسیرها و کتب دیگر بهره ها گرفته شده و با توجه به نظرات صائب دانشمندان و شان نزول آیات و سایر نکات، کوشش شد تاجائیکه مقدور است، فهرست جامع و دقیقی به دست داده شود.

این دو فهرست همراه قرآن کریم با ترجمه آقای معزی و نیز جداگانه و مستقل منتشر شده است.

5.الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم (محمد فارس برکات).

این کتاب دارای 24 فصل و حدود 432/، موضوع است. وی در مقدمه کتاب می گوید: من تفسیر این کثیر و دیگر تفاسیر قدیم و جدید را به دقت بررسی کردم، و پس از تفحص کامل این (فهرست)را نگاشتم. این کتاب در سال 1378/ در دمشق چاپ شده است و اینک در قم به طریق افست منتشر شده است. این کتاب با نواقصی که دارد از آثارموجود دراین زمینه بهتر و تحقیقی تر است.

6.تفصیل الایات القرآن الکریم: (ژول لابوم).

این کتاب موضوعات قرآن را به هیجده باب تقسیم بندی کرده، و آیات مربوط به هر موضوعی را در ذیل فرعی از آن باب گرد آورده است. (لابوم )عربی نمی دانست و برای کار موضوع بندی از ترجمه فرانسوی قرآن کمک جسته است، و از این روی، دارای اشتباهات زیادی است، با این همه تلاش وی بجای خود خالی از ارزش و فایده نیست، این کتاب به ضمیمه استدراک آن به ترجمه محمد فواد عبدالباقی، با عنوان یاد شده منتشر شده است، و در ایران نیز همراه با ترجمه فارسی آن نشر یافت.

7.طبقات آیات (خلیل صبری).

این کتاب در 26 فصل و در 1102/ صفحه، آیات قرآن بر اساس موضوعات تدوین کرده است. در هر موضوع آیه کاملا نقل می گردد و ترجمه آیات در ذیل آورده می شود.

8.المرشد للاقتباس من قرآن الکریم (محمد احمد مرجان).

کتابی است کوچک دارای 12 باب و 120/ فصل با مقدمه ای از فرید و جدی در 104 صفحه که در قاهره منتشر شده است.

9.دلیل مباحث القرآن المجید (محمد عربی ، عزوزی ).

فهرستی است موضوعی در 36 فصل تنظیم یافته است، این عناوین کلی به عناوین جزئی تقسیم می شوند و آیات دلالت کننده به آنها، فقط با اسم سوره و شماره آیات نشان داده می شود. این کتاب در 255 صفحه، از سوی منشورات دارالاضواء )بصورت افست منتشر شده است.

در مجموعه فهرست های قرآن کریم، معجم لفظی آن (المعجم المفهرس...)، کتابی است سودمند و موفق و فنی، و اما در فهرست های موضوعی هیچکدام از اینها وافی به مقصود نیست. گرچه هر کدام از آنها دارای ارزش و کار بردی شایسته هستند، مسلم جای یک فهرست موضوعی دقیق و گسترده ای خالی است، و کاری است بسیار ضروری و لازم. برای این کار باید لجنه ای از عالمان و محققان و مفسران آشنا به علوم اسلامی فراهم آید، و معجمی عظیم پی نهاده شود، امید است این کار لازم و ارجمند در پرتو تابشهای حرکت آفرین اسلام عزیز در جمهوری اسلامی پاگیرد.