به مناسبت سالروز بزرگداشت علامه مجلسی

بحارالانوار، کتابی است به زبان عربی که حدود 320 سال قبل تدوین و تألیف شده است که می‏توان آن را می توان به عنوان جامع ترین مجموعه حدیث شیعی و به قولی دائرة المعارف شیعه نامید، نویسنده این کتاب، محمدباقر مجلسی، فرزند محمدتقی مجلسی اول است که خود به مجلسی دوم و علامه مجلسی معروف است.

تألیف این کتاب که مجموعه‌ای از آموزه‌ها و تعالیم شیعه است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌اند. مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است (در دوره‌های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌شود). در هر جلد ریز موضوعات مربوط به آن را در ابواب مختلف گرد آورده است. او در هر باب، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با موضوع را ذکر کرده و تفسیر آنها را می‌آورد و در مرحله بعد احادیث مربوط به آن باب را نقل می‌کند.

مجلسی تلاش کرده است که در بحارالانوار تمام موضوعات و مسائل موجود را پوشش دهد. جلدهای مختلف این کتاب به صورت متفرقه به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده‌اند.

انگیزه نگارش
مجلسی در مقدمه بحارالانوار انگیزهٔ خود را از تألیف بحارالانوار چنین ذکر می‌کند: سبب تألیف کتاب این است که من در دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و بعد از سپری کردن بخشی از عمر در دانش‌های گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این علوم دریافتم که علم، تنها از چشمه وحی و روایات اهل بیت(ع) حاصل می‌شود و در آخرت تنها این دانش سودمند است. از این رو به اخبار و روایات معصومین(ع) پرداخته‌ام.[۱]
او همچنین درصدد منابعی بوده است که در معرض فراموشی قرار داشتند و از این رو، به سراغ کتاب‌هایی رفته که در گذر زمان و به علت توجه زیاد به کتب اربعه، مهجور مانده بود و یا به علت غرض ورزی فاسدان، بی‌توجهی جاهلان و وجود مخالفان اهل بیت(ع) در حال نابودی بوده‌اند.[۲]

او می‌گوید: «مانند این کتاب در عامه و خاصه تاکنون نوشته نشده و احدی در این کار بر من سبقت نگرفته و امید است این کتاب، تا قیام قائم آل محمد(ص)، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم ائمه اطهار هستند.[۳]

شیوه تألیف
مجلسی برای تألیف این کتاب، بسیاری از شاگردانش را به شهرها و کشورهای مختلف فرستاد تا کتب و نسخه‌های موجود روایی را پیدا کنند.[۶] وی بر همه مراحل کار تسلط کامل داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحی شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها از متن، سند و نیز تنظیم متن توسط خود او صورت می‌گرفته است.[۹] با این حال اتمام کامل کتاب به معنای پاک نویسی آن، بعد از وفات مجلسی و توسط شاگردان او انجام گرفته است.[۱۰]

مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از قرآن کریم که صریحاً یا به مدد قراین گوناگون تاریخی، حدیثی و تفسیری با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (غالباً امین الاسلام طبرسی و فخر رازی) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیثِ ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است.‌ گاه فقط بخشی از یک حدیث را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسبتر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی داده است.

منابع بحارالانوار
مجلسی در ابتدای کتاب بیش از ۳۸۷ کتاب از منابع شیعی را نام می‌برد که نام ۲۵ مؤلف دیده می‌شود. وی از منابع اهل سنت برای حجت آوردن و تأیید روایات شیعی نیز استفاده کرده که تعداد آن‌ها به ۸۵ کتاب می‌رسد. او در تألیف بحارالانوار از منابع لغت و شروح نیز بهره برده است. مجلسی، منابعی را در حین تألیف کتاب نام می‌برد.[۱۶]

هدف
هدف مجلسی از نگارش بحارالانوار تنقیح احادیث نبوده

وی افزود: از نظر اسناد باید به این نکته اعتراف کرد که همان‌طور که خود مرحوم مجلسی در جلد اول بحارالانوار در بخش بیان مسائل این نکته را توضیح می‌دهد، تصریح دارد که هدف من فقط جمع کردن روایات اهل‌بیت(ع) بوده است. البته ایشان کتابی به نام «مرآت‌العقول» دارد که خبره بودن ایشان در علم درایة الحدیث را مشخص می‌کند. ایشان در کتاب مرآت‌العقول، کتاب کافی را از نظر سندی مورد مداقه خود قرار داده و این عمل نشانگر تبحر مجلسی در حدیث‌شناسی است.

این مدرس حوزه در ادامه گفت: اگر کسی مرآت‌العقول مرحوم مجلسی را مطالعه کند، این نکته را متوجه می‌شود که قصد علامه مجلسی در بحارالانوار فقط جمع‌آوری روایات بوده است، نه اینکه تمام روایات آن از نظر حدیث صحیح و قابل دفاع باشد. بنابراین کسانی که با بحارالانوار مرحوم مجلسی انس دارند، باید به این نکته توجه داشته باشند که در ابتدا باید حدیث‌شناس باشند و اجازه نقل حدیث از یک محدث عالی‌قدر را داشته باشند و بعد به این کتب مراجعه کنند.
از نظر اسناد باید به این نکته اعتراف کرد که همان‌طور که خود مرحوم مجلسی در جلد اول بحارالانوار در بخش بیان مسائل این نکته را توضیح می‌دهد، تصریح دارد که هدف من فقط جمع کردن روایات اهل‌بیت(ع) بوده است. البته ایشان کتابی به نام «مرآت‌العقول» دارد که خبره بودن ایشان در علم درایة الحدیث را مشخص می‌کند. ایشان در کتاب مرآت‌العقول، کتاب کافی را از نظر سندی مورد مداقه خود قرار داده و این عمل نشانگر تبحر مجلسی در حدیث‌شناسی است.

این مدرس حوزه در ادامه گفت: اگر کسی مرآت‌العقول مرحوم مجلسی را مطالعه کند، این نکته را متوجه می‌شود که قصد علامه مجلسی در بحارالانوار فقط جمع‌آوری روایات بوده است، نه اینکه تمام روایات آن از نظر حدیث صحیح و قابل دفاع باشد. بنابراین کسانی که با بحارالانوار مرحوم مجلسی انس دارند، باید به این نکته توجه داشته باشند که در ابتدا باید حدیث‌شناس باشند و اجازه نقل حدیث از یک محدث عالی‌قدر را داشته باشند و بعد به این کتب مراجعه کنند.

اعتبار کتاب
بحارالانوار به عنوان دائره المعارفی جامع از میراث اهل بیت(ع) همواره جایگاهی مهم و رفیع در سنت علمی شیعه داشته است. آقا بزرگ تهرانی می‌گوید: «بحارالانوار کتاب جامعی است که دربرگیرنده اخبار اهل بیت «علیهم السلام» است. تحقیقات دقیقی که بهتر از آن یافت نمی‌شود و باید گفت مانند این کتاب نه قبلاً نوشته شده است و نه در آینده نوشته خواهد شد.»[۱۱]

امام خمینی می‌نویسد: «بحارالانوار اثر عالم و محدث بزرگ محمدباقر مجلسی است که تقریباً در برگیرنده ۴۰۰ کتاب و رساله است؛ بحارالانوار خود یک کتابخانه است و مصنف آن هنگامی که دید بسیاری از کتب حدیثی به واسطه کوچکی حجم و گذشت زمان در معرض نابودی و تلف شدن هستند، در صددتألیف آن بر آمد.»[۱۲]

کتاب بحارالانوار مرجع مباحث فقهی نیست

نکتۀ قابل توجه در تألیف بحار آن است که استفاده محدود مؤلف از کتب اربعه باعث شده اهمیت کتاب او از لحاظ فقهی کم شده و به رغم اینکه در دیگر زمینه‌ها سیطره کامل و بسیار واضحی در حوزۀ فرهنگ تشیع پس از خود پیدا کرده، در مباحث فقهی، از مراجع متداول محسوب نشود.

همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند.[۱۳] [۱۴][۱۵]

وجود تناقضات و مطالب سست و بی اساس در بحارالانوار
عده ای انتقاد به آن دارند بعضی مطالب سست و بی اساس در آن آمده و در پاره ای از مجلدات آن، تناقضاتی است، هم چنین این انتقاد هم هست که اخبار ضعیفی در آن دیده می شود که نه موجب علم می‏ شود نه عمل. در جواب باید گفت؛
قهرا اخبار ضعیفی در متن ابواب مختلفی دیده می‏ شود، اما نظر مؤلف، جمع و ضبط احادیث بوده که حقا از عهده این مهم برآمده است ولیکن هر محقق و خواننده می‏تواند متن حدیث را که از منابع مختلف نقل شده با سلسله سند آن حدیث و روایت مورد بررسی قرار دهد، اگر نقص یا تناقص دید، آن را با روایات کاملتر و سند صحیح تر تطبیق نماید و تکمیل کند.

امثال اینگونه تناقض ها از برکات این کتاب است، زیرا اگر گردآوری روایات از کتب مختلف و جمع آن در باب واحد ذیل موضوع واحد نبود، این تناقض آشکار نمی‏ شد و این باعث گشایش باب بحث و دقت علمی شده و باب جهل سخن بدون تحقیق را می بندد.
این بزرگوار، تمام آنچه از احادیث و روایات به او رسیده، در کتابش آورده ولی تشخیص بین صحت و سقم را به شم و شناخت محققان و احاطه علمی آنان واگذارده است بدون آنکه در جمع آوری و انتخاب روایات، فکر و نظر شخصی خود را حکم قرار دهد.
البته آنچه که در بیانات ایشان در توجیه روایات متعارضه و متناقض و تأویل و رفع اختلاف آنها می یابیم به قصد صدور حکم بر صحت حدیث و قبولش نیست، بلکه این کار شأن هر مجموعه ای از جوامع حدیث است که در همه آن احادیث و روایات، ضعیف و صحیح و حسن است.

اقل فایده جمع و تدوین علامه مجلسی این است که محققان هر موضوعی از معارف دینی، تمامی گمشده و آرزوی خود را در این مجموعه فراهم می یابند ... و به این وسیله مجال ژرفکاوی در آنها را دارند.

علامه پس از سال ها اختناق حاکم بر تشیع و شیعه، فرصت یافت تا حرکتی نموده و در احیای معارف اسلامی و فرهنگ تشیع گامی بردارد، لذا اعلام نمود تا هر کس سخنی به نقل از پیامبر اکرم (ص) یا سایر معصومین (ع) می‌داند، به او بیان دارد. درباره روش علامه مجلسی این نکته لازم به یادآوری است که علامه مجلسی(ره) و کسانی که همانند ایشان بوده و هستند، دارای دو روش کار در زمینه حدیث هستند:
1- گردآوری و طبقه‏بندی،
2- نقد و بررسی.
کسی که اندک اطلاعی در مورد آثار علامه مجلسی(ره) داشته باشد به آسانی در می‌یابد که روش آن مرحوم در بحارالانوار گردآوری و طبقه‏ بندی بوده است. کاری که هر محققی در آغاز کار تحقیق باید به آن بپردازد.
کار علامه مجلسی در زمان خود کار بسیار لازم و ضروری بوده است؛ چرا که شیعه قرن‏ها در تحت فشار دستگاه‏های حکومتی بوده و از همین‏ رو بسیاری از احادیث و آثار آن نابود شده بود و یا در خطر نابودی قرار داشت
بقای کتاب و حدیث نیز در آن زمان به نوشتن و انتشار دستی وابسته بوده است. ازاین‏رو اگر کتابی نوشته نمی‌شد و از روی آن نسخه‏ های متعدد منتشر نمی‏ گردید، از بین می‌رفت؛ چنان که آثار فراوانی از بزرگان عالم اسلام به همین دلیل و به دلیل حوادث و پیشامدها، از بین رفته است.
علامه مجلسی(ره) در روزگار کوتاهی که فرصتی برای شیعه پدید آمده بود (نسبت به تاریخ اسلام) همت نهاد و کتاب‏های رو به نابودی شیعه را از اقصی نقاط عالم اسلام گردآوری و به طبقه ‏بندی احادیث و تبویب آنها همت گماشت، حاصل این کار مجموعه گران‏قدر«بحارالانوار» و نیز «عوالم بحرانی» است.

هدف مرحوم «علامه مجلسی» از تدوین کتاب ارزشمندی چون بحار الانوار و یا سایر کتب، گردآوری همه احادیث و روایات اسلامی بوده تا اولا: یک دائره المعارف از احادیث اسلامی عرضه کرده باشد و ثانیا: احادیث را از خطر از بین رفتن، حفظ نماید و ثالثا: کسی نتواند بعد از آن تاریخ احادیث ضعیف را کنارهم جمع کند و به نام شیعه مطالبی برعلیه عقاید شیعه، منتشر سازد و نیز خود ایشان اعلام کرده است که درمیان احادیث شیعه هم حدیث ضعیف داریم و هم احادیث صحیح و از مجموع روایات است که حکمی استنباط می شود.

پس هرچه مرحوم مجلسی جمع‏آوری نموده است، از اعتبار برخوردار نیست و اصلا  ما  کتابی که منبع اصلی حدیث باشد و هیچ گونه حدیث ضعیفی در او نباشد، نداریم.

«بحارالأنوار الجامعة لدّرر اخبار ائمة الاطهار» در 110 جلد، بزرگ ترین کتاب حدیثی شیعه است که می توان آن را به مثابه کتابخانه ای عظیم از میراث روایی شیعه دانست. این کتاب مهم ترین اثر عالم بزرگ و محدث سخت کوش، محمدباقر مجلسی است که تألیف آن در چهل سال با یاری گروهی از شاگردان او به پایان رسید. هدف وی از تألیف این مجموعه حدیثی، احیا و در امان نگاه داشتن آثار حدیثی شیعه از خطر نابودی و فراهم آوردن زمینه مناسب برای رویکردی جدید به معارف حدیثی بوده است.

برخی از ویژگی های کتاب چنین است:

1. جامع بودن نسبی؛ این اثر حوزه های معارف دینی اعم از عقاید، تاریخ، جهان شناسی، اخلاق و فقه را در بردارد.
2. ارائه آیات مرتبط با موضوع هر باب در آغاز هر باب؛
3. ارائه توضیحات سودمند تحت عنوان «بیان» در ذیل برخی روایات؛
4. مؤلف، احادیث را از نسخه های صحیحی که آنها را گردآورده بود، نقل کرده است. متأسفانه، بسیاری از این نسخه ها از بین رفته و اکنون در اختیار ما قرار ندارد؛
5. در برداشتن اصول و کتاب هایی که تنها از همین طریق به ما رسیده اند؛
6. گنجاندن 18رساله مستقل در آن؛ مانند: طب الرضا(ع)؛ توحید مفضل؛ مسائل علی بن جعفر؛ فهرست شیخ منتجب الدین.
مرحوم مجلسی برای تألیف این کتاب از صدها کتاب حدیثی، تفسیری، ادبی، تاریخی و ... استفاده کرده است که رقم آنها به بیش از 600 می رسد.

به هرحال مرحوم علامه مجلسی حق بزرگی بر همه علمای شیعه بلکه علمای اسلام دارند. ایشان در آن زمانی که امکانات زیادی در دسترس نبود و اکثر کتب به‌صورت خطی و دور از دسترس بود، اقدام به جمع این روایات کرد که در حال حاضر این کتاب 110 جلدی را از احادیث اهل‌بیت(ع) در تمام شئون از جمله عبادی، اخلاقی و تاریخی با ذکر منبع آن در اختیار خود داریم.

ارفع در پایان خاطرنشان کرد: این عمل مرحوم مجلسی نشانگر این است که خداوند متعال یک برکتی را در عمر مرحوم علامه مجلسی قرار داده است که یکی از مولفات ایشان کتاب ارزشمند بحارالانوار است و یکی از ویژگی‌های مرحوم علامه مجلسی این است که ایشان کار اهل‌بیتی(ع) کرد؛ یعنی واقعا احیای حدیث اهل‌بیت(ع) را به انجام رساند و این عمل را در زمانی انجام داد که توجه زیادی به روایات نمی‌شد و اقدام ایشان به احیای امر اهل‌بیت(ع)، رنج علما و دانشمندان را در دستیابی به منابع حدیثی کمتر کرد.

پی نوشت:



منابع:
ویکی شیعه
مقاله "بزرگداشت علامه محمدباقر مجلسی" که در ش 65 مجله گلبرگ منتشر شده است.
سایت حوزه؛ "گفتگو با حجت الاسلام ری شهری درباره احادیث بحارالأنوار"
مصاحبه با عنوان "ترجمه «بحارالانوار» به فارسی اشتباه است" با حجت‌الاسلام سیدکاظم ارفع، مترجم قرآن و نهج‌البلاغه
مقاله"بهاردوستی در (بحارالأنوار) " که در شماره 1 مجله حدیث زندگی منتشر شده است.